محیط زیست

سال ۱۳۹۴ بود.
از نگاه من؛ سال جدی شدن نگرانی در انجمن. جز توران که بچه‌های میراث پارسیان در حال پایش آن بودند انجمن همچنان دیگر زیستگاه‌ها را پایش می‌کرد. . داده‌های دوربین تله ای انجمن هر سال نگران کننده تر می‌شدند.
شهریور ماه آن سال برای ما فراموش شدنی نیست. آخرین سالی که جشنواره روز ملی یوزپلنگ ایرانی برگزار شد. آن سال ما کمپینی برای اطلاع‌رسانی از وضعیت آخرین بازمانده های جمعیت آغاز کردیم. آخرین برآورد ما حداکثر هفتاد فرد بود. هدف کمپین (@70survivors )هشدار در خصوص سیر نزولی جمعیت بود.
این اولین هشدار بود. امیدوار بودیم که هشدار شنیده شود و تغییری در سیاست‌گذاری‌ ها و رویکردهای سازمان محیط زیست ایجاد شود. اما اشتباه کردیم. این آغاز مسیری بود که پیش‌بینی آن برای ما سخت بود.
معصومه ابتکار در مراسم روز جهانی یوزپلنگ مصاحبه ای عجیب انجام داد:«با دوربین‌هایی که داشتیم،[نتایج] نشان می‌دهد که تولید مثل یوزپلنگ قابل قبول است، اظهار کرد: تولید مثل یوزپلنگ‌ها وضعیت خوبی دارد و 18 مورد توله یوزپلنگ طی ماه‌های اخیر مشاهده شده است و این‌ها همه علائم و نشانه‌های خوبی است» همشهری؛یکشنبه ۱۵ آذر ۱۳۹۴
گری لوییس، نماینده مقیم سازمان ملل متحد در ایران هم گفت:« روند جمعیت یوزپلنگ در ایران معکوس شده است» زیستبوم؛ ۱۶ آذر ۱۳۹۴
بماند که ما چه حالی داشتیم از این خبر…
پایگاه خبری دیده‌بان محیط زیست ایران خبری مفصل کار کرد و همان روز نوشت:«از ابتدای سال جاری تاکنون تنها چهار توله یوزپلنگ در کشور شناسایی شده است که هر چهار توله نیز در میاندشت حضور دارند و تصویربرداری از ۱۸ توله یوز به هیچ عنوان صحت ندارد.» اولین هشدار را که نپذیرفتند، واقعیت را هم رسماً معکوس اعلام کردند. چرا این اطلاعات اشتباه توسط رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست و نماینده سازمان ملل منتشر می‌شد؟ این موضوع اصلی اتفاقات سال‌های بعد بود. درگیری نه برای حفظ یوز‌ بلکه برای اثبات واقعیت‌های تلخ اما واقعی، تازه آغاز شده بود.

ادامه دارد…
.
پی‌نوشت: هیچوقت نفهمیدم چرا وقتی روز ملی یوزپلنگ داشتیم سازمان روز جهانی را جشن میگرفت! روز تولد یوزپلنگی که برای خانم لاری مارکر مهم بود و بعدها باعث شد موسسه خودش رو تأسیس کنه. .

سال نود و سه. با نوید قلی‌خانی و صفورا زواران پروژه ای را آغاز کردیم تا به سوالی مهم پاسخ دهیم.
«آیا راهی برای پایش خارج از مناطق حفاظت شده وجود دارد؟ جایی که امنیت کافی برای دوربین‌گذاری وجود ندارد.»
زیستگاه های جنوبی مهم و کلیدی بودند. به ویژه پناهگاه حیات‌وحش دره انجیر که تمامی یوزپلنگ‌های شناسایی شده یزد دست کم یکبار از آن عبور کرده بودند. سکونتگاه‌های انسانی زیاد نبودند و برای تمرکز بیشتر تصمیم گرفتیم پس از بررسی میدانی یکی را انتخاب کنیم.
رباط پشت بادام؟
مغستان؟
خرانق؟
ساغند؟
به دلایل بسیار، ساغند انتخاب شد. فرضیه ساده بود:
چه کسی دوربین را می‌دزدد؟احتمالا شکارچی غیر مجاز.
پس باید سراغ شکارچی غیر مجاز رفت.
اما اجرا پیچیده بود! چطور میشد فرد درست را یافت؟ چطور میشد اعتماد کرد؟ اگر هم ما اعتماد می‌کردیم چطور باید اعتماد محیط‌بانان و رییس اداره را جلب می‌کردیم تا یک شکارچی در محدوده استحفاضی شان دوربین بگذارد؟
جواد شکوهی، اکبر جعفر پور از بهترین محیط‌بانان زیستگاه یوز بودند. مرتضی عزیزی هم از بهترین مدیران زیستگاه ‌ها که رییس اداره اردکان بود(و هست). اما وقتی پای اعتماد وسط می‌آید، ما محیط زیستی ها به همگی مشکوکیم.
وقتی وارد روستا می‌شوید پیچیدگی روابط رخ می‌نماید. مثلا اینکه فلانی آنطور رانندگی کرده، می‌تواند کلا روابط حسنه محلی ها و مسئولین منطقه را غیر ممکن کند. یکسال تمام با صبوری محیط‌بانان، رییس شهرستان، بچه‌های تیم پایش انجمن، مردم نازنین ساغند و…‌ به سرنخ‌هایی رسیدیم. این امکان وجود داشت تا به نحوی امکان مشارکت شکارچیان محلی را در پایش جمعیت یوزپلنگ فراهم کنیم. تصمیم گرفتیم یکسال پروژه را تمدید کنیم. پروپوزال نوشتیم، بودجه گرفتیم.
همه چیز دور از انتظار و خوب پیش می‌رفت. در یکسال حجم عظیمی داده استخراج شده بود و هدف پروژه که در ابتدا غیرممکن بود، دست‌یافتنی شده بود.
اما خب پروژه متوقف شد. یا دقیقتر اینکه پروژه را متوقف کردند! از کجا؟ از تهران. شرح کم و کیفش بماند‌. بودجه را پس دادیم.
پروژه که متوقف شد، نوید تلاش کرد نتایج نارسیده پروژه را به نحوی به کار گیرد و بعدها موفق شدیم در فاز سوم پایش، برای نخستین بار خارج از مناطق حفاظت شده را دوربین گذاری کنیم. اما پروژه ای که می‌توانست سازو کار پایش مناطق را دستخوش تغییر جدی کند، در نطفه خفه کردند. اولین بارشان بود؟ خیر
آخرین بارشان بود؟ خیر
اما ما بیرون شدنی نبودیم.

در پست دوم گفتم که دوربین گذاری متمرکز در سال هشتاد و هشت در پارک ملی کویر آغاز شده بود. احسان مقانکی و مرتضی اسلامی از  انجمن یوزپلنگ ایرانی، طاهر قدیریان و امیرحسین خالقی هم از انجمن طرح سرزمین تیم رو تشکیل داده بودند.
نتیجه چه بود؟ تنها یک یوز نر در کل پارک!
نتیجه به نظر غیر واقعی بود. پارک ملی همچون کویر و فقط یک یوز نر؟
دهه هشتاد گذشت.
انجمن یوزپلنگ ایرانی از ابتدای دهه نود ایده پایش سراسری مناطق یوزپلنگ را مطرح کرد. در آن زمان انجمن طرح سرزمین کم‌کار شده بود و گروه دیگری هم پژوهش قابل توجهی بر روی جمعیت یوز انجام نمی‌داد. تا آن زمان عموم آمارهای اعلام شده از جمعیت یوزپلنگ در ایران نظرات کارشناسی اساتید و پیشکسوتان داخلی و خارجی بود. دیر یا زود باید کسی مطالعه ای سیستماتیک برای یافتن تعداد واقعی جمعیت آغاز می‌کرد. دوربین‌های تله‌ای زیادی خریداری و یا جمع‌آوری شد. تیم بسته شد و آماده شدیم بیشترین مناطق ممکن را پایش کنیم. پول را از حامیان ریز و درشت تامین کردیم و دل به کار زدیم. محیط‌بانان خبره مناطق مورد مطالعه، کارشناسان استانی، تشکل های محلی، پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی و… این مطالعه را ممکن کردند.
متاسفانه نتایج امیدوار کننده نبود و هنوز هم به نظر غیرواقعی و عجیب می‌رسید. کل یوزهای شناسایی شده به ۲۰ نمی‌رسیدند. با فرمول‌ و آمار و احتمالات و … جمعیت قطعا زیر صد براورد میشد. من در این دوران سرباز بودم و این‌ها رو دورادور از بچه‌ها می‌شنیدم.
در همین دوره مطالعه مشخص شد که یوزها مسافتی بیش از تصور پیشین جابجا می‌شوند. «هاجر» فرزندان خود را از سیاهکوه به دره انجیر برده بود و در واقع چیزی در حدود ۱۳۰ کیلومتر هوایی از یک خط آهن و دو جاده با سه توله عبور کرده بود. پس مطالعه درون مناطق کافی نبود. اگر بیرون مناطق را مطالعه نمی‌کردیم نمی‌توانستیم مطمئن باشیم که اوضاع تا چه حد بحرانی است.. قدم بعدی پاسخ این سوال بود:
چگونه خارج از مناطق حفاظت شده که امنیت کافی برای دوربین گذاری ندارند را مطالعه کنیم؟
.

پس از دوران سربازی در سال ۹۲ به عنوان مدیر روابط عمومی انجمن شروع به کار کردم. روزی یکی از بچه‌ها پستی از وبلاگ آرش نورآقایی را به ایمیل بچه‌های انجمن فرستاد که ایده تصویر یوزپلنگ را روی پیرهن تیم ملی مطرح کرده بود. من اولین نفر بودم که پاسخ دادم:« با مافیای فوتبال، غیرممکنه بشه همچین کاری کرد!»
چند ماه بعد آرش نورآقایی که فعال گردشگری بود، ده‌ها نفر از ما محیط‌زیستی‌ها رو به خط کرده بود تا برای این هدف تلاش کنیم. چیزی که شبیه به رویا بود. آن هم در فدراسیون فوتبال که نه جواب تماس‌ها رو میدادن، نه اجازه ملاقات. آرش نورآقایی به ما یاد داد که کنار هم بودن و همدلی می‌تواند ایده‌ای را به عنوان یک مطالبه مدنی به سطح رویدادی بزرگ چون جام جهانی فوتبال بکشاند. آرش نورآقایی به ما یاد داد «همت» چه کارها می‌تواند کند. به ما آموخت که آرزویی که در دهه ۸۰ دنبال می‌کردیم آنقدر هم دور از دسترس نیست. می‌خواستیم همه بدانند در ایران یوزپلنگ در خطر انقراض است. او به دنیا این پیام را رساند!
او کسانی را گردهم آورد تا این تصویر را کنار هم بسازند. نمادی از اتحاد. یک نفر از افراد پشت این تصویر امروز به اتهامی واهی در زندان است. چند نفر هم این سال‌ها از ترس پیدایشان نیست. بیشترشان هم حالا مدام به هم می‌پرند و درگیر دعوایند.
آن روز نه تنها شاید اولین و آخرین حضور بیشتر ما در استادیوم بود، بلکه شاید آخرین روزی بود که اینطور کنار هم جانانه از یوز دم زدیم. سراغ ندارم مطالبه مدنی دیگری در این کشور همچون ایده پیرهن تیم ملی فوتبال از ایران به شکلی صلح آمیز و توسط چند جوان به دنیا صادر شده باشد. به قول مرتضی اسلامی، ده سال در حفاظت جلو افتادیم.
اما چگونه یوز را به مرز انقراض کشاندیم؟
تنها تقصیر اساتید دانشگاه نبود که راه درست را به ما نشان ندادند. ما حتی وقتی راه را می‌دانستیم، رهایش کردیم. ما با خودخواهی و غرور نجات یوز را فدای خصومت، حسادت و قضاوت شخصی کردیم. چطور باید به مسیر همدلی و هم‌افزایی بازگشت؟

تابستان ۸۶ در تجمع معترضین به خشک شدن بختگان و تلف شدن هزاران جوجه فلامینگو مقابل سازمان، برای نخستین بار اسم انجمن یوزپلنگ ایرانی را شنیدم. یک نفر می‌پرسید «از انجمن یوز کسی اومده؟»
شهریور همان سال انجمن برای نخستین بار جشنواره روز ملی یوزپلنگ ایرانی را برگزار کرد و من بچه‌های انجمن رو در دارآباد دیدم.
آن موقع من ترم سوم آموزشکده محیط زیست بودم. مهر یا آبان بود و برای گرفتن بروشور به دفتر انجمن مراجعه کردم. دفتر انجمن اون زمان امیرآباد بود. بعد از چند دقیقه صحبت، محمد صادق فرهادی نیا فرم عضویت جلوم گذاشت.
گفتم «نیامدم عضو بشم.»
گفت:«حالا ضرر نداره. چه کارایی بلدی؟»
اون زمان وبلاگ می‌نوشتم و از کامپیوتر هم سررشته داشتم. اتفاقا در همون مراجعه صفورا زواران را هم برای اولین بار در دفتر انجمن دیدم. کسی که نوشته‌هایش را آن زمان در گرین بلاگ مهدی اشراقی می‌خواندم. کنار کسانی چون محمد درویش، ناصر کرمی، ماندانا آیینه‌چیان، سام خسروی و…
محمد دسترسی ایمیل انجمن رو به من سپرد و قرار شد مدیریت اعضای انجمن برعهده من باشه.
اون روز تغییر بزرگی در زندگی من رخ داد. تغییری که آینده زندگیم رو به سرنوشت یوزپلنگ گره زد.
بخاطر دارم که آرزوی اون روزها این بود: «همه بدانند در ایران یوز داریم.»
حالا بیش از دوازده سال از اون روز میگذره و امروز کمتر کسی هست که ندونه در ایران یوز زندگی می‌کنه.
اما حالا تعداد زیادی یوزپلنگ در ایران باقی نمانده است و از ترس انقراض بر خود می‌لرزیم. در این سال‌ها، علاوه بر انجمن یوزپلنگ ایرانی، انجمن طرح سرزمین، موسسه میراث پارسیان، پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، گروه‌های محلی، محیط‌بانان و… برای حفظ این جانور و زیستگاه هایش تلاش کرده اند.
یافتن جواب اینکه کجا را اشتباه رفتیم، شاید کمک کند که این روند برای گونه‌های دیگر تکرار نشود.
در چند پست دیده‌ها و شنیده‌هایم از این سال‌ها را روایت می‌کنم. بدین ترتیب کسانی که کمتر از اتفاقاتی که افتاد خبر دارند، خواهند دانست که بر این گونه چه گذشته.
روایت را از نگاه شخصی ام خواهم نوشت نه به عنوان عضوی از انجمن یوزپلنگ ایرانی. همچنین بدون شک روایت من تمام بخش‌های داستان را پوشش نخواهد داد. فکر می کنم تمامی ما وظیفه داریم روند طی شده را مستند کنیم تا نه خودمان فراموش کنیم و نه دیگران مسیر ما را طی کنند. باید دیگران بدانند که ما مدعیان حفاظت در انجمن‌ها و موسسات گوناگون و یا در سازمان حفاظت محیط زیست، با یوز چه کردیم. عمدا یا سهوا.
.

پی‌نوشت: چشماش زیبا بود